منظومه اول: تاملی نو در روش شناسی الگوی تنزیلی

منظومه اول: نشست تخصصی با دکتر سلیمان خاکبان

نشست اول: نظام انتظارات پیشرفت، گستره رسالت دین قرآنی

از دور دوم و در اولین نشست تخصصی با جناب حجت‌الاسلام والمسلمین بهجت پور و در محضر همکاران مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه(رشد) و برخی از مدعوین، فصل اول سوالات در ذیل الگوی تنزیلی در عیار الگوی پیشرفت‌شناخت قرآنی مورد بحث و بررسی  قرار گرفت.

در مقدمه کلام، حجت الاسلام و المسلمین آکوچکیان به تشریح وضعیت کنونی دانش تفسیر پرداخت و گفت برای اولین بار در جهان تاریخ بشری، سه جریان تمدنی غرب، جهان اسلام، و جهان ایرانی به پیچ تمدنی خود در تقابل با یکدیگر رسیدند. سوال مشترکی که در این تحول سه بخشی به هم پیوسته، مطرح است این است که اندیشه، الگو و مدل تحول برآیندی این جریان چه خواهد شد. یعنی جهان آینده را که این سه جریان تمدنی به یکدیگر رسیده اند، کدامین مکتب پیشنهادی مدیریت خواهد کرد؟ پرسش مشترک مدنیت معاصر الگوی تحول در جهان جدید کدام است که می تواند فصل مشترک این نقطه ارتباط سه جریان پیچیده باشد این سوال مشترک کل امروز بشری است.

ایشان در ادامه مباحث اشاره کرد که کانون سره سازی و خلوص اندیشه دین شناخت تحول برای جهان معاصر، اندیشه و دانش قرآنی است که مستند فرآوری یک نظام دانشی به نام دانش تفسیر است که می تواند در واقع مستند مضمونی نظریه و نظام مدنیت معاصر و مشخصا نظام جمهوری اسلامی باشد.

در ادامه، حجت الاسلام و المسلمین آکوچکیان در عرصۀ نگرش قرآنی به موضوع پیشرفت و ساختار کلان قرآن­پژوهی پیشرفت، سوالاتی را مطرح کرد:

1ـ تعریف تفصیلی از الگوی تفسیر تنزیلی با ملاحظۀ نظام جامع واژگان این میدان معنی­شناخت کدام است؟

2ـ دامنۀ مفهومی پیشرفت و تحول در ذیل نظام انتظارات، نیازها و فرانیازها، در آستانه تعالیم قرآن کریم را چگونه تفسیر می­کنید؟ و بر این مدار، چه تصویری از دامنۀ رسالت قرآنی و حقیقت دین دارید؟

3ـ تحول فردی ـ اجتماعی در الگوی مرجع تنزیلی دارای چه سطوح تحلیلی است؟

4ـ رویکرد برآیندی اصیل در نظریۀ تحول­آفرین قرآن کریم چیست؟

5ـ دامنۀ معرفت­شناخت اندیشه و دانش تفسیری دارای چه ساختار کلان ادراکی است؟

6ـ ماهیت چنین معرفت تحول­نگر قرآنی، دارای چه سطوح تحلیلی از حوزۀ نظر تا حوزۀ اقدام است؟

7ـ تاریخ اندیشه و دانش تفسیری بر مدار تاریخ فکر ترقی و تحول دین­شناخت را از منظر ظرفیت تحول­نگر قرآنی چه داوری انتقادی دارید؟

دکتر بهجت پور در پاسخ به سوالات مطرح شده گفت تنزیل در برابر تاویل یا تطبیق قرار می‌‌گیرد، به این معنا که قرآن وقتی نازل شد با یک ادبیات و در یک بستر فرهنگی خاص،تکستی ناظر به یک کانتکست بود. در نگاه تنزیلی، متن در فضای نازل شده تفهیم می‌شود و فهم بدست آمده نیز دربردارندۀ محتوا و روش است، چه روش تحول جامع و چه روش تحول عنصری و جزئی.

ایشان در تبیین دامنۀ مفهومی پیشرفت و تحول در ذیل نظام انتظارات از دین بیان کرد که پیشرفت به معنای توسعه و حرکت رو به جلو، دارای هدف و استحکام و متخذ از مبانی فکری و بینش‌های استوار است در این صورت پیشرفت مجموعه‌ای از اطلاعات را در ابعاد مختلف، مثل هدف‌گذاری، استحکام روش و ... دارد که بسته به موضوع می‌توان نام آن‌ را پیشرفت اقتصادی، پیشرفت دینی، سیاسی و ... نامید. تحول، دگرگونی رو به کمال است ولی تغییر خروج از شرایط نامطلوب و منجمد است.

دکتر بهجت‌پور در بیان الگوی تنزیلی و رابطۀ آن با بحث تحول و تغییر بیان کرد: به نظر می‌رسد بهترین راهی که می‌توان از آن به تحول رسید، همان مدل تحولی قرآن است. روش تحولی قرآن، بهترین تجربه برای تحول‌سازی است. اگر بناست جامعه از نقطه ای که هست به نقطه دوم و سوم برسد، ناگزیر باید این تجربۀ تحولی ملاحظه شود. تحول عظیم قرآنی ابتدائا در یک فضای اجتماعی وارد می‌شود و ذهن عده‌ای را متقاعد می‌کند که تسلیم شوند و براساس حس مسئولیت و تنظیم رابطه‌ای که بین افراد اجتماع و خداوند برقرار است، حس ترقی و میل به رشد در این افراد با محوریت ربوبیت تقویت می‌شود.

ادامه بحث به نشست دوم موکول شد.

  نشست علمی«اندیشه قرآنی پیشرفت‌نگر در میانه فروبستگی تئولوژیک و گشودگی آنتولوژیک فکر دینی در نقد و بررسی کتاب پایان تئولوژی بیژن عبدالکریمی: از سلسه پیش نشست های کنفرانس قرآن پژوهی پیشرفت و روش شناسی تفسیری در تاریخ 14 آذر 95 در محل مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه (رشد) برگزار شد. در این نشست،، دکتر احمد آکوچکیان با اشاره به چالش اندیشه‌ای معاصر در عرصه فکر دینی به طرح این سؤال پرداخت که آیا وداع از تئولوژی سنت‌گرا و روی آوردن به انتولوژی اگزیستانسیال الهیاتی پاسخگوست؟ گفت: این پاسخگویی در چهار سطح تحلیل قابل ملاحظه است؛ در سطح امکان پارادایم‌سازی اصیل دین‌شناخت در نسبت به امر مقدس؛ دوم در سطح امکان تولید یک منظومه جامع دانشی برای بنیان‌پردازی گفتمان تحول و توسعه و سوم در سطح امکان دستیابی به نقشه جامع دانش‌بنیان توسعه‌ای یا الگوی درون زای پیشرفت با محوریت تصرف جهان معنا و در سطح امکان گفتمان‌سازی و نشانه‌سازی و به تعبیری تفسیر هرمنوتیک آن تجربه معنوی عالم معنا یا امر مقدس است.
وی با بیان اینکه برخی نواندیشان دینی از جمله استاد عبدالکریمی معتقد هستند که تئولوژی یا علم مرسوم  دین‌شناسی، حایل و مانعی میان روح سنت و تفکر است اظهار کرد: این افراد معتقدند که از سنت نمی‌توان در افق عقلانیت گذشته دفاع کرد که طبیعتا بر وفق بینش روشنفکران، سنت احیاء شده، نه سنت بلکه جسد بی روح و مرده آن است.
آکوچکیان گفت: این افراد می‌گویند سنت‌گرایان دیار ما اگر نتوانیم بگوییم همه بلکه اکثر قریب به اتفاقشان سنت را در افق گذشته درک می‌کنند، لیکن  چشم‌انداز پیشنهادی ایشان فهم سنت در افق تفکر آینده است بدون آن که خواهان صورت عصری بخشیدن به بصیرت‌های بنیادین مستتر در سنت‌های تاریخی پیشین و تحت سیطره عقلانیت جدید قرار دادن روح و حقیقت این سنن باشد.     
این محقق تصریح کرد: وی معتقد است سنت‌گرایان به عزمی راسخ و راستین دست نیافته‌اند تا بتوانند از اراده‌های بی تفکر خویش در گذرند و در اراده جاودان الهیاتی سکنی گزینند؛ این نظریه معتقد نیست که ما در سودای گریز از دین هستیم بلکه می‌گوید اگر نقطه کانونی تجربه دینی نسبت به هسته الهیاتی است راه آن تجربه تاریخی سنت‌گرا، نیست بلکه تئولوژی تاریخی شده عامل اصلی سوق دادن حامیان و مخالفان خود به پیچیده‌ترین نوع سکولاریسم است و راه رهایی از آن، وداع با سنت‌گرایی است.
آکوچکیان بیان کرد: قرآن و سنت اهل بیت دو متن منبع برای جریان عقلانیت مسئله‌شناس پیشرفت‌نگر است و بایستی فرصت به عیان آمدن این عقلانیت مهیا باشد تا هم بتواند مرز فارق خود را با تئولوژی سنتی بر همین منوال با تئولوژی مدرن(که به ظاهر انتولوژی مستقل از تئولوژی گفته می‌شود) معین کند.
وی با بیان اینکه عقلانیت جدید چه مقدار ظرفیت ورود در زمینه الگوپردازی مدیریت تحقیق و توسعه‌ای را دارد افزود:  یک سؤال جدی در اینجا مطرح است و آن اینکه علوم عهده‌دار مدیریت تحول در دوره مدرن و پست مدرن چه میزان از انتولوژی اگزیستانسیال پیشنهادی این قبیل اندیشمندان، بهره معرفت‌شناحت گرفته و می‌تواند بگیرد؛ واقعیت علوم انسانی معاصری این است که از این ظرفیت خالی است.
رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک توسعه(رشد) با اشاره به الگوی مدیریت تحول ادامه داد: در این سطح به صورت مشخص می‌توان به سراغ منظومه‌های دانشی عهده‌دار مدیریت تحولی رفت و به ماهیت اقتداری توسعه علوم انسانی پرداخت.
دبیر علمی همایش پیشرفت قرآن با اشاره به فلسفه دین با تاکید بر نظام مسایل و انتظارات مشترک سپس حقیقت و ذات دین با تاکید بر تبیین قلمرو دین یا تجربه امر مقدس به طرح این سؤال پرداخت که آیا عبدالکریمی به سطح مطلوبی از این نظام انتظارت رسیده است؟ و افزود: چنین چیزی در مجموعه آثار وی قابل دسترس نیست.
وی افزود: باید نظام انتظارات در تفسیر المیزان، پرتوی از قرآن و نمونه، و حتی دوره‌های قبل مانند تفاسیر قرطبی، روح البیان و ... مشخص شوند تا ببینیم این ها با کدام نظام انتظارات به سراغ فهم قرآن کریم رفته‌اند؛ این اولین گام است و در این اولین گام می‌توان به تحلیل مقایسه‌ای میان نظام انتظار از دین این ارباب اندیشه‌ای پرداخت تا هم از سویی پایه‌های پارادایمی این نظریه‌پردازان و هم از سوی دیگر مرز فارق میان آنان در پایین‌ترین نقطه معین شود سپس با تاملی درون دینی از نص آموزه‌های متون مقدس دریابیم که این آموزه‌ها، خویش را متکفل چه انتظاراتی دانسته‌اند که در این گام، نیایش‌پژوهی کارکرد عظیمی در فلسفه دینی خواهد داشت و در خواهیم یافت که چه میزان به معنویت‌طلبی بسنده کرده‌اند.
وی در بخش دیگری از سخنانش افزود: هرمنوتیک‌شناسان معاصر مانند سروش و عبدالکریمی و ... نتوانسته‌اند میان زبان تجربه وحی و زبان وحی تفکیک قائل شوند؛ زبان نبی، دیگرگونه از زبان خداوند است؛ قرآن کریم زبان خداوند است اما زبان نبی، در زیست درونی او همان گونه که زبان اولیاء معصومان، زبان گزارشگر جنس تجربه آن ان با وحی خداوندی است که همان در ذیل حدیث در فصل سنت آل‌البیت(ع) جا دارد بنابراین هرمنوتیک متن مقدس به مثابه سند مرجع، متن سنت آل‌البیت(ع) است که جدا از زبان قرآن کریم است.
آکوچیکان عنوان کرد: در کاربردی‌ترین سطح گفت و گوی انتقادی با استادان نواندیش دینی مانند استاد عبدالکریمی می‌توان از کارکرد نهادهای متصل به تفسیر دین چه کارکرد تفسیری و چه کارکرد حاکمیتی و مدیریتی سخن گفت.